یکی از سدهای تاریخی ایران که با وجود گذر 500 سال از عمر خود هنوز هم پابرجاست، بند گلستان است. بند یا همان سد گلستان بنایی تاریخی است که در 8 کیلومتری غرب شهر مشهد و روی رودخانه گلستان احداث شده است. در ادامه این مطلب مجله مشهد رو می خواهیم بیشتر در مورد سد گلستان با شما صحبت کنیم.
قدمت بنای بند گلستان
همان طور که گفتیم این سد جدود 500 سال عمر دارد و ساخت آن به دوره تیموریان باز می گردد. البته نظرات متعددی در مورد سن این بنا وجود دارد به طوری که برخی، شاهرخ پسر تیمور گورکانی را بانی احداث آن می دانند. برخی نیز ایده احداث سد را به گوهر شاد بیگم، همسر شاهرخ نسبت می دهند. برخی نیز معتقدند که گلستان، نام کنیز گوهر شاد بوده و بر همین اساس نیز روستا و بند حوالی آن را گلستان نامیده اند.
اما معتبرترین سندی که در مورد این سد وجود دارد، کتاب «اسناد و مکاتبات تاریخی ایران» تالیف دکتر عبدالحسین نوایی است. در این کتاب آمده است که فرمان تاسیس سد را سلطان ابو سعید گورکانی صادر کرده است. با توجه به این که تاریخ صدور این حکم مشخص نیست و سلطان ابو سعید نیز در سال ۸۳۷ هجری قمری دار فانی را وداع گفته است، استنباط می شود که تاریخ احداث بند گلستان، چند سال قبل از مرگ او بوده است. هدف از احداث این سد، آبیاری اراضی کشاورزی پایین دست و قریه آبکوه بوده است.
ویژگی های منحصر به فرد بند گلستان
ارتفاع بند گلستان از سطح دریا ۱۱۹۰ متر است. این سد روی قسمت تنگ دره ای که توسط رودخانه گلستان ایجاد شده، بنا شده است. بنابراین دو طرفه سد، صخره های بزرگی وجود دارد. سنگ تکیه گاه این بنا از جنس گرانیت و گرانودیوریت می باشد. اگر چه قسمتی از بند به این سنگ گرانیت تکیه کرده است ولی خود بند روی آبرفت های رودخانه بنا شده بنابراین کف مخزنش غیرقابل نفوذ نیست.
از جمله مهمترین مصالح به کار رفته در ساخت این بنا می توان به آجر، سنگ و ملات مخلوط از آهک، شن و خاک اشاره کرد. قسمت میانی سازه با سنگ و ملات پر شده ولی سطح خارجی اش با آجر مزین شده است. این بنا به نحوی مهندسی شده است که صخره های عظیم الجثه اطرافش، حکم یک پشتیبان را برای آن ایفا می کنند.
طول این سد در قسمت پایه، حدود 30 متر است. البته این طول از کف رودخانه محاسبه شده است. طول تاج سد نیز ۱۳۰ متر می باشد. عرض این سد نیز در بخش های مختلف سازه متفاوت است. عرض بالای بنا ۱۰٫۵ متر و عرض کف آن حدود ۲۵ متر است. ارتفاع سرریز بند نیز ۲۰ متر از بستر رودخانه در نظر گرفته شده است.
مخزن این بنا چیزی معادل ۲٫۷ میلیون متر مکعب حجم دارد. اما بخش اعظمی از حجم این بنا را رسوبات اشغال کرده اند. بنابراین حجم واقعی مخزن سد، با کم کردن فضایی که رسوبات اشغال کرده اند، چیزی نزدیک به ۱٫۵ میلیون متر مکعب است.
سایر اطلاعات مربوط به سد
در حال حاضر مالکیت این بنا به صورت مشترک متعلق به آستان قدس رضوی و مسجد گوهر شاد است. در واقع کل مالکیت سد به یازده سهم تقسیم شده است که هفت سهم آن موقوفه آستان قدس و چهار سهم وقف بر مصارف جامع گوهر شاد است.
در سال 1356، شرکت سهامی آب و فاضلاب استان خراسان با پرداخت هزینه های احیای بنا، مسئولیت حفاظت از آن را به عهده گرفت. مرمت این بنا در سال 56 چیزی حدود ۲۵۷۱۶۰۰۰ ریال هزینه برداشت. البته در سال 1360، مجددا مسئولیت نگهداری از سد به آستان قدس رضوی داده شد اما قرار بود این مسئولیت موقت بوده و تا سال 1365 شرکت آب و فاضلاب عهده دار این وظیفه شود. اما متاسفانه تا کنون هیچ اقدامی در این زمینه انجام نشده است.
تعمیرات و بازسازی بنا
تا سال ۱۳۵۱ ارتفاع سد حدودا ۱۵ متر بود و برای خارج کردن آب از مخزن، از تاج بند استفاده می شد. در سال 1351 آستان قدس رضوی، برای افزایش ظرفیت این سازه، ارتفاع آن را حدود 6 متر افزایش داد و در بخش غربی تاج، 5 دریچه خروجی بنا کرد که با شش پایه بتنی حمایت می شدند. در این سال طول سد از ۱۰۲ متر به ۱۳۰ متر افزایش داده شد. این تعمیرات تا پایان سال ۱۳۵۲ ادامه یافت و در فروردین ماه سال ۱۳۵۳ سد رسماً افتتاح و مورد بهره برداری قرار گرفت.
البته در سال 89 نیز مطالعاتی در مورد ترمیم و مرمت این سازه، توسط شرکت آب منطقه ای خراسان، انجام و بازسازی آن به پیمانکار پروژه محول گردید. پس از اتمام مراحل مرمت، بند گلستان مجدد آبگیری شده و برای بازدید عموم بازگشایی می شود.
لازم به ذکر است که در فضای اطراف سد، رستوران و امکانات کافی برای اجاره قایق وجود دارد. بنابراین با بازدید از این بند هم یک مکان تاریخی را خواهید دید و هم می توانید به صورت تفریحی در فضای آرام پشت سد قایقرانی کنید.