حمام مهدی قلی بیک که در مشهد واقع شده در واقع همان موزه مردم شناسی این شهر است. این حمام یکی از بزرگترین حمام های تاریخی ایران است اما متاسفانه کمتر کسی از وجود آن مطلع می باشد. به شما پیشنهاد می کنیم که در زمان سفر به مشهد حتما از این مکان دیدنی که درست در کنار حرم مطهر، مسجد شاه و بازار فرش فروش های مشهد واقع شده، بازدید کنید.
قدمت حمام مهدی قلی بیک به زمان شاه عباس صفوی باز می گردد و معماری بسیار عجیب و اصیلی دارد. البته در حال حاضر این مکان تنها یک حمام تاریخی نیست بلکه به همت شهرداری شهر مشهد تبدیل به یک موزه مردم شناسی کامل شده است.
حمام مهدی قلی بیک مشهد
این حمام زیبا، یکی از قدیمی ترین حمام های تاریخی ایران است که ساختار آن منحصر به فرد می باشد. همان طور که گفتیم قدمت این حمام به دوره صفویه باز می گردد. حمام مهدی قلی در کنار یکی از مساجد قدیمی شهر مشهد یعنی مسجد شاه قرار دارد و در گذشته گاها آن را حمام شاه می نامیدند. اما بعد از انقلاب نام حمام رضوی را برای آن برگزیدند.
این حمام در سال 1300 هجری شمسی توسط فردی به نام مهدی قلی بیک وقف مردم شد. این اثر در سال 1356 به عنوان یکی از آثار ملی ثبت شده است. جالب است بدانید که این حمام تا 20 سال پیش هم به عنوان حمام عمومی مورد استفاده قرار می گرفت. این اثر زیبا در دوره ای کوتاه مورد بی مهری قرار گرفت اما بالاخره در سال 1387 با کمک سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس رضوی مورد مرمت قرار گرفت.
در این بازساری سردر، هشتی ورودی، رختکن، گرم خانه، فضای بین گرمخانه و سربینه، خزینه و فضای گربه رو، گلخن، نظافت خانه و چال حوض آن مرمت و وسعت حمام به ۲۰۰۰ متر مربع رسید. در سال 1385 نیز موزه تخصصی مردم شناسی در این مکان افتتاح شد.
آشنایی با واقف حمام
مهدی قلی بیک جانی قربانی یکی از سرداران لشگر شاه عباس صفوی بوده و آن طور که پیداست خانواده ای بسیار متمول داشته است. البته تاریخ دقیق تولد و مرگش مشخص نیست. این شخص علاوه بر نقشی که در جنگ ایران و عثمانی داشت، در کار ساخت بناهای خیریه نیز دخیل بود. در وقف نامه ای که پس از فوت مهدی قلی خان بر جا مانده است آمده که علاوه بر این حمام دو روستا دیگر به نام های «گازرگاه» و «پس‌پشته» در مشهد و یک باغ در کرج نیز وقف شده است.
در طراحی این حمام برای آب مازاد نیز فکری شده است. در وقف نامه به جا مانده از آن زمان آمده است که آب مازاد ابتدا صرف مسجد گوهرشاد و سپس صرف آبیاری مزارع اطراف شود.
آشنایی با معماری این بنا
ساروج، آهک، فلز، سنگ، شیشه و کاشی از جمله مصالحی هستند که در ساخت این حمام مورد استفاده قرار گرفته اند. اما اسکلت اصلی آن آجری است. این حمام 7 بخش اصلی دارد که در ادامه کاربردهای هر کدام را تشریح می کنیم. پس از ورود به این حمام دلان کوچکی را مشاهده می کنید. در سمت راست این دالان محلی برای تهیه بلیت جهت بازدید از حمام تعبیه شده است.
در انتهای این دالان پله هایی وجود دارد که شما را به هشتی کوچکی می رساند. اطلاعات کلی این حمام را می توانید روی دیوار این هشتی مشاهده کنید. در این قسمت ویترین شیشه ای نیز وجود دارد که لوازم قدیمی مانند صابون و لیف در آن به نمایش در آمده است. قسمت راست این هشتی شما را به سربینه هدایت می کند.
در داخل سربینه هشت ستون سنگی وجود دارد که سقف گنبدی حمام را نگه می دارند. روی سقف این بنا نقاشی های زیبایی وجود دارد که هر کدام روایت گر داستانی هستند. مثلا داستان رستم و سهراب در بخشی از این بنا نقاشی شده است.
برای روشنایی حمام نیز از نورگیرهایی به نام گلجام در سقف استفاده شده است. فرم و تعداد این روزنه ها به گونه ای است که نورپردازی داخل حمام را چشم نواز کرده است. این سبک نورپردازی باعث شده که حمام در تمام طول روز نور کافی داشته باشد. البته در حال حاضر این حمام مجهز به سیستم برق کشی شده و به همین دلیل نورپردازی ویژه آن دیگر جلوه سابق را ندارد.
قسمت های مختلف حمام
وسعت این حمام حدودا 2000 متر است. بنابراین بخش های مختلفی را در خود جای داده که در ادامه این بخش ها را کاملا تشریح می کنیم.
سربینه یا رختکن
رختکن بخش ورودی حمام است و از چند غرقه تشکیل شده. دیوارهای این قسمت حمام کاشی کاری و سقف آن با نقاشی تزیین شده است. قدیمی ترین نقاشی موجود در سقف این بخش حمام مهدی قلی بیک به دوره صفوی و جدیدترین آن به سال 1300 یعنی دوره قاجار باز می گردد. در ساخت رختکن حمام مهدی قلی بیک از 28 لایه ساروج بری و گچ کاری استفاده شده است.
بخش های مختلف رختکن
در رختکن این حمام 4 غرفه با کارایی های متفاوت وجود دارد. 3 غرفه از این 4 غرفه مخصوص عموم افراد بوده و از آن جا برای تعویض لباس ها استفاده می کردند. اما غرفه چهارم غرفه شاه نشین است و مخصوص اشراف بوده. تفاوت این غرفه با 3 غرفه دیگر در اندازه و نور آن می باشد. غرفه شاه نشین درست در ضلع شمالی حمام واقع شده است.
در این بخش فضایی نیز برای صاحب حمام طراحی شده است. اینجا همان جایی است که ما اصطلاحا به آن دخل می گوییم. افراد می توانستند صابون، کیسه، لیف و سایر لوزام مورد نیاز برای استحمام را از این قسمت تهیه کنند.
هشتی یا میاندر
بعد از رختکن، وارد فضایی به نام میاندر خواهید شد. این بخش در واقع رابط بین سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی واقع شده که با آب سرد پر می شد. افراد مجبور بودند برای وارد شدن به رختکن پاهای خود را در این آب بشویند. این کار موجب می شود حرارت کلی بدن کمی پایین بیاید و بدن آمادگی ورود به رختکن را پیدا کند. وارد کردن پا به این حوضچه کوچک از سرماخوردگی پس از استحمام جلوگیری می کند.
گرمخانه و نظافت خانه
گرمخانه محلی است که شستشوی اصلی در آن انجام می شود. این فضای مربع شکل دارای چهار ستون است. سقف آن نیز گنبدی بوده و نور آن نیز با گلجام های متعدد تامین می شود. سه غرفه در این بخش حمام مهدی قلی بیک وجود دارد که از آن ها برای نشستن استفاده می کردند. فضای اصلی گرمخانه مخصوص افراد عادی بوده و بخش خلوتگاه مخصوص معلولان و افرادی بوده است که بیماری های مسری داشتند. این افراد آب گرم مورد نیاز خود را از دریچه مخصوصی بر می داشتند.
کف حمام نیز با سنگ هایی پوشیده شده است که آب به آن ها نفوذ نمی کند. این موضوع باعث می شود که از انتقال عفونت جلوگیری شود. در بخش شمالی گرمخانه نیز نظافت خانه وجود دارد که مخصوص افرادی بوده که می خواستند طی استحمام موهای زائد خود را بردارند.
خزینه
کف خزینه که در غرب حمام واقع شده است کمی از کف گرمخانه بالاتر می باشد. افراد پس از شست و شوی بدن خود در گرمخانه، وارد خزینه شده و با آب گرم بدن خود را آب می کشیدند. آب این بخش ابتدا از قنات و بعدها از آب چاه تامین می شد. این آب از طریق یک سیستم لوله کشی قدیمی در حمام جریان داشت. در این سیستم ابتدا آب از چاه سربینه به سوی خزینه رفته و در آن جا گل و لای آن در حوضچه تصفیه آب سرد ته نشین می شد. سپس آب تمیز وارد خزینه می شد. این آب در دیگ های مسی کف خزینه گرم شده و در انتها به بخش های مختلف حمام توزیع می شد.
گلخن یا آتش‌خانه
در پشت خزینه محلی به نام آتش خانه وجود دارد که گرمای حمام مهدی قلی بیک را تامین می کرد. شخصی که مسئول این بخش بود تون تاب نامیده می شد. این فرد ابتدا باید هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و دیگر مواد قابل اشتعال را تهیه می کرد و سپس از آن ها برای تهیه آتش در این بخش حمام استفاده می کرد.
گرما و دود حاصل از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام گربه رو به فضای بیرون حمام منتقل می‌شد. این سیستم حین خارج کردن دود باعث گرم شدن کف و دیوارهای حمام نیز می شد. در کانال های تشکیل دهنده این سیستم همیشه مقداری خاکستر باقی می ماند. از این خاکستر گاها به عنوان مواد شوینده و یا در ساخت ملات ساروج استفاده می شد.
چاله حوض
چاله حوض در واقع همان استخر امروزی است. این بخش از حمام های قدیمی جنبه تفریحی و سرگرمی داشتند. بعد از استحمام و تمیز شدن افراد وارد استخر چاله حوض شده و در آن جا آب تنی می کردند. چاله حوض حمام مهدی قلی بیک نسبت به دیگر حمام ها سنتی بزرگتر است. در محاسبات طول، عرض و عمق استخر، ارتفاع کف تا سقف، ستون ها و گلجام های این بخش، دقت بسیاری به کار رفته است.
آشنایی با موزه مردم شناسی دایر شده در این مکان
همان طور که گفتیم در سال های اخیر از این حمام به عنوان موزه مردم شناسی نیز استفاده می شود. در این موزه با تغییر کاربری حمام از فضاهای موجود در سربینه، گرمخانه و چال حوض به عنوان غرفه استفاده شده است. در غرفه های این نمایشگاه لوازم زیر به نمایش در آمده است:
- متعلقاتی مانند کاشی های قدیمی، تنبوشه های سفالی، گلجام و ظروف سنگی
- وسایل استحمام مانند کیسه، لیف، صابون، سنگ پا، کاسه، لگن، مجمعه، پارچ و آفتابه و بادکش حجامت
- وسایلی مانند جعبه آینه، جعبه منبت، شانه چوبی و انبر مخصوص فر کردن مو
- وسایل روشنایی مانند شمعدانی، قندیل، فانوس و چراغ های توری
- سماور و قهوه جوش
- لباس های محلی خراسان مانند گیوه و چارق و انواع سرپوش های سنتی مانند سربند و پیشانی بند
- منسوجاتی مانند لنگ، پارچه های ترمه دوزی، یراق دوزی و ماهوت
- وسایل ارتباطی مانند تلفن و تلگراف