صحن انقلاب اسلامی، که با نام های دیگری مانند صحن عتیق یا صحن کهنه نیز شناخته می شود، قدیمی ترین صحن حرم مطهر امام رضا (ع) است که در سال 875 هجری قمری و در دوران سلطان حسین بایقرا و به همت امیر علی شیرنوایی ساخته شده است. در ادامه این مطلب مجله مشهد رو به معرفی این صحن قدیمی، زیبا و مستطیلی شکل خواهیم پرداخت.
معرفی کلی ویژگی های صحن انقلاب
یکی از ویژگی های بارز صحن انقلاب اسلامی حضور پنجره ای بزرگ به نام پنجره فولادی در این بخش از حرم است. (1) در ضلع جنوبی این صحن پنجره ای از جنس فولاد و برنز وجود دارد که درون آن روضه منوره امام رضا (ع) دیده می شود. زائران بسیاری در طول سال در کنار این پنجره عبادت می کنند.
علاوه بر پنجره فولادی، مانند سایر صحن ها، صحن انقلاب نیز دارای 4 ایوان به نام های زیر است:
- ایوان عباسی (ایوان شمالی)
- ایوان طلای نادری (ایوان جنوبی)
- ایوان نقاره خانه (ایوان شرقی)
- ایوان ساعت (ایوان غربی)
در ایوان نقاره خانه ساختمانی معروف به نقارخانه وجود دارد که آیین باستانی نقاره نوازی در آن برگزار می شود. در ایوان ساعت نیز، یک ساعت بزرگ نصب شده است. برای ساخت این ایوان ها علاوه بر به کارگیری مصالح با کیفیت، از هنر معماری ایرانی-اسلامی نیز استفاده شده است. به همین دلیل است که با وجود گذشت صدها سال از عمرش، همچنان قابل استفاده می باشد.
در صحن انقلاب مقبره مشاهیر و بزرگان زیادی از جمله مقبره شیخ حرعاملی، آرامگاه مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی (معروف به شیخ نخودکی) و مقبره شیخ مجتبی قزوینی قرار دارد. در وسط صحن نیز سقاخانه معروف نادری یا همان سقاخانه اسماعیل طلایی (اسمال طلا) وجود دارد.
ایوان های صحن انقلاب
همان طور که گفتیم صحن انقلاب دارای چهار ایوان در چهار جهت است که به صورت کاملا قرینه با هم ساخته شده اند. به غیر از ایوان جنوبی، سه ایوان دیگر به عنوان ورودی صحن نیز استفاده می شوند. روی هر ایوان کتیبه هایی وجود دارد که سال ساخت بنا روی آن ها درج شده است.
ایوان جنوبی
ایوان جنوبی با نام های دیگری مانند ایوان طلا و ایوان عتیق نیز شناخته می شود. این ایوان قدیمی ترین ایوان صحن انقلاب محسوب شده و به دستور امیرعلی شیر نوایی در سال ۸۷۵ هجری قمری بنا شده است. یک بار شاه طهماسب یکم و بار دیگر نادرشاه افشار در سال ۱۱۴۵ قمری این ایوان را طلا کاری کرده اند.
ایوان غربی
ایوان ساعت و ایوان شیخ طوسی از دیگر نام هایی هستند که روی ایوان غربی نهاده شده اند. این ایوان در دورهٔ صفوی ساخته شده و بست شیخ طوسی را نیز در بر می گیرد.
ایوان شمالی
ایوان شمالی یا همان ایوان عباسی نیز در دورهٔ صفوی ساخته شده و در برگیرنده بست شیخ طبرسی است.
ایوان شرقی
این ایوان با اسامی دیگری مانند ایوان عباسی و ایوان حر عاملی نیز شناخته می‌شود و توسط شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۱ هجری قمری ساخته شده است. ورودی بست شیخ حر عاملی نیز در این ایوان قرار دارد.
سایر بخش های صحن
سقاخانه
درست در وسط صحن انقلاب سقاخانه ای به نام سقاخانهٔ اسماعیل طلایی وجود دارد که سال ساخت آن به ۱۱۴۴ یا ۱۱۴۵ هجری قمری باز می گردد. سنگاب این سقاخانه به دستور نادرشاه از هرات آورده شده و اسماعیل خان، پوشش هشت ضلعی و سقف گنبدی آن را ساخته است.
نقاره‌خانه
در ایوان شرقی صحن نقاره خانه وجود دارد که مراسم نقاره زنی در آن برگزار می شود. این مراسم یکی از رسوم قدیمی است که قدمت آن به اواسط قرن نهم هجری قمری باز می گردد. رسم نقاره زنی دقایقی پیش از طلوع و غروب خورشید، در تمام طول سال، به جز محرم و صفر برگزار می شود.
ساعت
ساعت بزرگی که روی سردر ایوان غربی نصب شده است در سال 1333 هجری شمسی توسط عبدالحسین معاون از هامبورگ آلمان خریداری شده است.