افراد بسیاری هر ساله برای زیارت حرم امام رضا (ع) به شهر مشهد سفر می کنند. به همین دلیل نیز این مکان مقدس به محل مناسبی برای برپایی مراسمات و آیین های مختلف تبدیل شده است. هر ساله چندین گردهمایی مذهبی در این حرم برگزار می شود. ما در این مطلب مجله مشهد رو می خواهیم در مورد برخی از مهمترین مراسم و آیین های حرم مطهر امام رضا (ع) صحبت کنیم.
مراسم و آیین های حرم مطهر امام رضا
آیین چهارده رحل گشوده (قرآن خوانی صفه)
برخی معتقدند که مراسم قرآن خوانی صفه، از قبل از قرن 12 آغاز شده است. اما برخی مورخان نیز می گویند که برپایی این مراسم مربوط به سال 1276 هجری قمری می باشد. در این آیین، هر روز نیم ساعت بعد از طلوع آفتاب و نیم ساعت بعد از نماز مغرب و عشاء در محوله حرم صدای دل انگیز تلات قرآن می آید. در گذشته این مراسم در رواق دارالحفاظ برگزار می شد. اما در حال حاضر رواق دارالسلام محل برگزاری قرآن خوانی صفه است.
برای برپایی این مراسم، 14رحل و قرآن نفيس در سمت چپ و راست جلوي رواق دارالسلام گذاشته می شود. 14 شمعدان لاله نیز جلوی رحل ها قرار می گیرد. پس از روشن کردن شمع های داخل شمعدانی ها، 14 خادم پشت هر يک از رحل ها می ايستند. در بالای رواق نیز سرکشيک خدام، معاون کشيک و سادات می نشينند.
سپس 14 قاری و حافظ قرآن با احترام فراوان پشت رحل ها می نشینند و آوای خوش قرآن را سر می دهند. پس از اتمام قرآن خوانی، هر يک از حفاظ يک فقره از مديحه 14 معصوم (ع) يا 12 امام (ع) را با صداي بلند می خواند. زمانی که مدیحه خوانی به نام امام رضا (ع) می رسد، همه قاری ها بلند شده و به احترام او می ایستند. این حرکت برای نام مبارک امام زمان (عج) نیر انجام می شود. با پايان يافتن مراسم، خدام سجده شکر به جای می آورند و با احترام رحل ها و قرآن ها جمع می شود.
آيين غبارروبی
مراسم غبارروبي چند نوبت در سال و همزمان با اعياد مذهبي يا ميلاد مسعود يکي از معصومان (ع) توسط توليت آستان قدس رضوی برگزار می شود. برای انجام این کار در روز موعود، حرم کاملا خلوت شده و درهای ورودی بسته می شوند. سپس در ضریح گشوده شده و نذروات جمع آوری می شود. سپس تمام بخش های ضریح با عطر و گلاب شسته می شود. در تمام طول این مدت صدای قرآن و یا نوحه سرایی در حرم پخش خواهد شد.
آيين تحويل کشيک
هر روز بعد از قرآن خوانی صفه، یعنی دقیقا یک ساعت بعد از طلوع آفتاب، خادمان حرم باید نوبت کشیک خود را تعویض کنند. این کار روزانه نیز آیین خاص خود را دارد که اصطلاحاً به آن «تغيير و تحول »می گويند. برای انجام این آیین، خادمان، فراشان و دربانان در دارالسعاده حاضر می شوند. آنها 2 صف تشکيل می دهند که در هر کدام، به ترتيب خدام، دربانان و فراشان می ايستند. سرکشيک يا معاون کشيک نیز باید در اول صف و نزديک به روضه منوره بایستد و با صداي رسا خطبه ای شامل ستايش پروردگار، ثناي ائمه اطهار (ع)، ذکر نام مبارک حضرت رضا (ع) و امام زمان (عج) را قرائت کند. سپس تمام خدمه سجده شکر به جا آورده و با خادمانی که خدمتشان شروع شده مصافحه کنند.
آيين شب های شهادت
یکی از مراسم و آیین های حرم مطهر امام رضا (ع)، آیین هایست که در شب های شهادت برگزار می شود. در شب عاشورا و شب شهادت امام رضا (ع)، بعد از اقامه نماز مغرب و عشا در رواق دارالحکمه مراسم خاصی با حضور مقامات دولتی، خانواده های شهدا و ایثارگران برگزار می شود. قبل از ورود مدعوین، خدمه با شمع هایی دور تا دور صحن انقلاب مي ايستند. سپس مدعوین وارد صحن انقلاب شده و در ايوان نقاره خانه به حالت خضوع می ايستند. سپس خادمان، حافظین و قاريان قرآن با در دست داشتن لاله و شمع های روشن و با لباس خدمه از مقابل مدعوین عبور می کنند. آنها به مناسبت این ايام، خطبه ای می خوانند.
آيين شام غريبان
مراسم شام غريبان در شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و حضرت امام رضا (ع) در مشهد برگزار می شود. برای انجام این مراسم تمام خادمان در محل دارالتوليه جمع می شوند. سپس بعد از نماز مغرب و عشاء در صف های منظم و با در دست داشتن شمع های روشن به سمت حرم حرکت می کنند. خادمان پس از ورود به صحن جمهوری اسلامی به محضر مطهر امام رضا (ع) تسليت عرض می کنند. بعد از مداحی نیز مراسم شام غريبان به پايان می رسد.
مجالس جشن و سلام
علاوه بر مراسم و آیین های حرم مطهر امام رضا (ع) که در بالا به آن ها اشاره کردیم، هر ساله برای ولات پیامبر، امام علی، امام مجتبی، امام حسین، امام رضا، حضرت مهدی (عج) و اعیاد مبعث و غدیر جشن هایی در این حرم برپا می شود.
برای برگزاری این مراسم، عده ای از روحانیون، استاندار، رؤسای برخی از ادارات دولتی، مقامات لشکری و کشوری در تالار تشریفات آستان دور هم جمع می شوند. پس از رسمی شدن مراسم، آیاتی چند از کلام الله مجید با صدای بلند قرائت می شود. سپس تمام حضاری که در محل مخصوص نشسته اند بلند شده و با حالت احترام می ایستند. رئیس اداره تشریفات نیز از روی تمثال منسوب به امام رضا علیه السلام که در صدر مجلس قرار دارد پرده برداشته و نقاره نیز نواخته می شود.
سپس خطیب آستان قدس، خطبه ای خوانده و بعد از آویختن پرده بر روی تمثال مبارک، حضار می نشینند. ملک الشعرای آستان قدس، اشعاری نیز به مناسبت آن روز می خواند و جشن با صرف چای و شربت و شیرینی به اتمام می رسد. در پایان جشن نیز به هر یک از مدعوین بسته ای نبات به عنوان تبرک اهدا می شود.
آیین چراغانی
هر سال در شب های ولادت پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام و شب عید غدیر و قربان که مجموعا ۱۳ شب می شود، مراسمی به نام چراغانی در حرم مطهر برگزار می شود. تاریخ برگزاری این جشن ها به شرح زیر می باشد:
- ۱۷ ربیع الاول ولادت پیامبر
- ۸ ربیع الثانی ولادت امام حسن عسکری (ع)
- ۲۰ جمادی الثانی ولادت حضرت زهرا (ع)
- ۲ رجب ولادت امام هادی (ع)
- ۱۰ رجب ولادت حضرت جواد الائمه (ع)
- ۱۳ رجب ولادت حضرت علی (ع)
- ۲۷ رجب مبعث حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله
- ۳ شعبان ولادت امام حسین (ع)
- ۱۵ شعبان ولادت حضرت مهدی (عج)
- ۱۵ رمضان ولادت امام حسن مجتبی (ع)
- ۱۱ ذی القعده ولادت امام رضا (ع)
- ۱۰ ذی الحجه عید سعید قربان
- ۱۸ ذی الحجه عید سعید غدیر
در جشن ها و لادت هایی که مصادف با ماه محرم و صفر است، مراسم چراغانی برگزار نمی شود.
آیین تعویض گل
در این آیین، گل های روی ضریح مطهر امام رضا (ع) هر روز صبح با گل های تازه تعویض می شود. این آیین نیز از جمله آیین های قدیمی است که در حرم مطهر انجام می شود. برای برگزاری این مراسم، هر روز صبح قبل از ساعت ۸، چهار دسته گل در چهار گوشه بالای ضریح گذاشته می شود. این گل های روز قبل به فراشان تحویل داده می شوند.
این گل ها در گلدان های فلزی با روکش طلایی قرار دارند و توسط متخصصین سازمان باغات آستان قدس رضوی آماده می شوند. گلایل، مریم، میخک، رز، ژرورا، مارگریت و زنبق از جمله گل هایی هستند که برای مزیین کردن حرم مطهر از آن ها استفاده می شود. این گل ها بسیار مقاوم و زیبا بوده به طوری که می توانند با وجود ازدحام جمعیت و گرمای زیاد، ۲۴ ساعت طراوت خود را حفظ کنند. گل های روز قبل؛ هر روز صبح زود در رواق غدیر، طی مراسمی با تلاوت قرآن کریم و ذکر توسل به ائمه اطهار علیهم السلام در میان زائرین توزیع می گردد.
آیین نقاره زنی
هیچ سند و مدرکی وجود ندارد که نشان دهد آیین نقاره زنی در حرم مطهر امام رضا (ع) از چه زمانی شروع شده است. اما نشانه های موجود حاکی از آن است که این آیین مربوط به قرن دهم می باشد.
در گذشته استفاده از شيپور و نقاره در دربار شاهان رایج بوده و هر بامداد و شامگاهی، در كاخ ها و محل اقامت حاكمان و اميران برای احضار و يا مرخص كردن مردم، نقاره مى زدند. در واقع در گذشته نواختن طبل و شيپور زدن، نشان حاكميت و اقتدار شاهان به شمار می رفت. در ایران این رسم تا زمان قاجار نیز در دربار برگزار می شد. جالب است بدانید که در مناطق شرقى كشور، حتى تا اوايل قرن حاضر نيز از این نوع سازها استفاده می شد.
از آن جا كه امام رضا (ع) عنوان ولايتعهدى داشته و ايشان را سلطان می نامیدند، نواختن نقاره در بارگاه ايشان معمول شد. امروزه نیز هر روز صبح پيش از طلوع آفتاب و هر روز عصر پيش از غروب خورشيد در حرم این امام بزرگوار نقاره نواخته می شود. این سازها به این دلیل نواخته می شود که به حضار هشدار دهد که براى بر پا داشتن فريضه نماز فرصت اندکی باقی مانده است.
البته برای اعلام برخی از وقایع مهم مانند شفا گرفتن بیماران در صحن مطهر و زمانی که جشنی برپا است نیز نقاره نوازی می شود. علاوه بر اين، در شب هاى ميلاد و برای بزرگداشت مناسبت هاى مذهبى، مانند اعیاد قربان، فطر و غدير و در زمان تحويل سال شمسى، صدای این ساز در حرم می پیچد.