آشنایی با تاریخچه آرامگاه فردوسی و نکات جذابی پیرامون این بنای زیبا

فردوسی بزرگترین حماسه سرای ایرانی است که شهرت جهانی دارد. به همین جهت نیز سالانه گردشگران زیادی از سراسر ایران و جهان برای بازدید از مقبره اش در شهر توس، به استان خراسان سفر می کنند. امروز می خواهیم شما را با بنای تاریخی آرامگاه فردوسی که مدفن این شاعر بزرگ است آشنا کنیم.

آرامگاه فردوسی درست در 28 کیلومتری غرب روستای پاژ واقع شده است. این روستا محل تولد حکیم ابوالقاسم فردوسی است. این شاعر بزرگ در سال 329 هجری قمری، در این روستا دیده به جهان گشود و در سال 416 هجری قمری در گذشت. او 30 سال از زندگی خود را وقف خلق شاهنامه کرد و به همین دلیل نیز القابی مانند حکیم سخن، حکیم توس و استاد سخن را به وی داده اند.

او توانست با خلق این اثر 60000 بیتی، زبان و ادبیات پارسی را زنده نگه دارد و فرهنگ ایرانی را جاودانه کند. این اثر حماسی اسطوره ها، افسانه ها و تاریخ ایران زمین را از آغاز تا زمان حمله اعراب به ایران در سده هفتم و طی چهار پادشاهی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان به تصویر کشیده است.

آرامگاه فردوسی

متاسفانه، به دلیل این که فردوسی در زمان حیاتش از مذهب شیعه پیروی می کرد، پس از مرگش، جسدش را به هیچ گورستانی راه نمی دادند به همین دلیل او را در باغ شخصی خود در شهر تابران توس دفن کردند. با وجود این که بنای خاصی روی مزار این شاعر بزرگ ساخته نشده بود، باز هم سالیان سال، ارادتمندان به او در محل دفنش جمع می شدند و یاد و خاطره او را گرامی می داشتند.

طبق اطلاعات درج شده در شاهنامه بایسنقری، اولین شخصی که دستور ساخت مقبره را برای فردوسی صادر کرد یکی از سرداران سپاه سلطان مسعود غزنوی به نام ارسلان حاذب بود. متاسفانه بنایی که به دستور وی احداث شده بود پس از 100 سال تخریب شد.

در زمان حکومت غازان خان که یکی از مشهورترین و موثرترین پادشاه دوره ایلخانی بود، شخصی به نام امیر ایسن قتلغ، ساختمانی در کنار مقبره فردوسی احداث کرد اما متاسفانه قبل از این که کار ساخت این بنا تمام شود چشم از جهان فرو بست. این بنا تا اواسط قرن هشتم هجری قمری به همان صورت نیمه کاره باقی ماند.

عبدالله خان زبک که یکی از پادشاهان شیبانی بود، به دلیل داشتن تعصبات ضد شیعه، دستور تخریب آرامگاه فردوسی را صادر کرد. متاسفانه این مقبره تاریخی و مهم تا دوران قاجار زیر تلی از خاک مدفون بود تا این که در دوره قاجار، عبدالوهاب آصف الدوله، والی خراسان، به دستور ناصرالدین شاه، مامور یافتن محل دقیق دفن این شاعر بزرگ شد. او توانست به کمک چند راهنمای فرانسوی که قبلا از این مکان دیدن کرده بودند، مدفن دقیق فردوسی را پیدا کرده و دو اتاق در آن محل به صورت موقت بنا کند.

تاریخ ساخت بنای باشکوه آرامگاه فردوسی

اولین شخصی که زمزمه ساخت آرامگاه فردوسی را سر داد، محمد تقی بهار بود. وی با نوشتن مقاله ای که در سال 1299 منتشر کرد، زمینه ساخت آرامگاه فعلی را مهیا کرد. البته محمد علی فروغی نیز در سال 1301 هجری شمسی تلاش هایی برای ساخت این مقبره انجام داد. همین حرکت ها منجر به این شد که در سال 1305، کیخسرو شاهرخ که نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود؛ همراه با انجمنی، برای یافتن محل دقیق دفن، راهی شهر توس شود.

این گروه مقبره 6 در 5 فردوسی را در زمینی به وسعت 23000 متر که متعلق به حاج میرزا علی بود یافتند. وی این زمین را برای احداث آرامگاه فردوسی به رضا شاه تقدیم و او نیز مالکیت آن را به انجمن آثار ملی منتقل کرد. حاج حسین ملک نیز که یکی از خیرین شهر و واقف باغ و موزه ملک مشهد بود، 7000 متر مربع از زمین های اطراف مقبره را به این انجمن بخشید تا کل مساحت آرامگاه فردوسی به 30000 متر مربع برسد.

داستان بلند طراحی بنا

طرح اولیه این آرامگاه توسط ارنست اميل هرتسفلد آلمانی به انجمن آثار ملی ارائه شد اما این طرح پذیرفته نشد. آندره گدرا و کریم طاهرزاده بهزاد از جمله طراحانی بودند که طرح آن ها توسط این انجمن تایید نشد. سرانجام قرار شد با برگزاری مسابقه ای بین این 3 طراح و نیکلای مارکف، طرح اصلی آرامگاه فردوسی انتخاب شود. در این مسابقه طرح طاهرزاده بهزاد پذیرفته و در سال 1307 توسط انجمن آثار ملی تصویب شد.

این طرح از سبک هخامنشی پیروی می کرد و سرستون های بلندی داشت. ساخت این بنا پس از مدتی متوقف و وظیفه طراحی آرامگاه فردوسی به گدار فرانسوی سپرده شد. عبدالحسین تیمورتاش که در آن زمان وزیر دربار بود، تغییراتی در نقشه گدار ایجاد کرده و برای آن سقف هرمی طراحی کرد. بسیاری معتقدند که تیمورتاش با این کار قصد داشت تا آرامگاه فردوسی را شبیه به اهرام مصر کند.

اما این بنای پر از رمز و راز قرار نبود به صورت هرمی ساخته شود. در سال 1310، پس از این که تیمورتاش مورد غضب رضا خان قرار گرفت، طراحی مجدد بنا به طاهرزاده بهزاد سپرده شد. اعضای انجمن معتقدند بودند که باید اصالت ایرانی فردوسی حفظ شود و به همین دلیل با ساخت مقبره به شکل اهرام مخالف بودند. بهزاد با ایجاد تغییراتی در نقشه گدار و جایگزینی سقف پلکانی به جای سقف هرمی توانست طرح نهایی را در مهر ماه سال 1312 تایید کند.

بنای طراحی شده توسط بهزاد 18 متر ارتفاع داشت و مزار فردوسی با سنگ مرمر شکیلی تزیین شده بود. دور تا دور بنا نیز ایوانی 40 متری قرار داشت که کاشی های معرق و مقرنس زینت بخش سقف این ایوان بودند. آرامگاه فردوسی که ساخت آن در سال 1311 آغاز شده بود؛ سرانجام پس از 18 ماه تلاش، خاتمه یافت و در سال 1313 آماده بهره برداری شد.

برای تامین هزینه های ساخت این آرامگاه حدود 160 هزار بلیت بخت آزمایی ده ریالی فروخته شده بود.

بازسازی و مرمت آرامگاه فردوسی

متاسفانه به دلیل ضعف در محاسبات اولیه و عدم مقاومت خاک و مصالح به کار رفته، آرامگاه فردوسی که در آن زمان با همت مردم ساخته شده بود، در سال 1343، و فقط با گذشت 30 سال از تاریخ ساخت، شروع به تخریب شدن کرد. همین موضوع باعث شد که انجمن آثار ملی، پروژه بازسازی آرامگاه فردوسی را در سال 1347 هجری شمسی با نظارت مهندس هوشنگ سیحون و با هدف حفط ویژگی های ظاهری بنا، آغاز کند.

تغییرات ایجاد شده

برای بازسازی اساسی ابتدا جنس خاک، مصالح به کار رفته و سایر عوامل بررسی شدند. مرمت کاران ابتدا از بنا عکاسی کرده و سپس تمام سنگ های آن را برداشتند. سپس زمینی که زیر بنا قرار داشت را به وسعت 30 متر در 30 متر به عمق 5 متر خاکبرداری کرده و سپس بتن ریزی کردند. سایر قسمت های آرامگاه فردوسی نیز با مصالح با کیفیت مرمت شدند.

برای مقاوم سازی بنا ۲۴ ستون در زیر زمین و ۸ ستون در طبقه دوم کار گذاشته شد. قطر این ستون ها نزدیک به ۷۰ سانتیمتر است و به شکل بیست گوشه منظم ساخته شده اند.

در تزیینات بنا نیز تغییراتی ایجاد شد. زیر زمین با سنگ های مرمر به ابعاد 20 در 50 و کف تالار با سنگ های 90 در 90 و 40 در 90 پوشانده شدند. ورودی و شکل ظاهری بنا نیز دچار تغییراتی شد. بنای قدیمی دو ورودی کم عرض شرقی و غربی داشت که عرض آن ها تغییر کرد. کاشی کاری های به کار رفته در زیر زمین بنا نیز به المان های دوره هخامنشی و قرن چهارم هجری مزین شد.

چند نکته جالب در مورد این بنا

به دلیل ساخت این بنا با مصالح ساروج، مرمت کاران مجبور شدند برای تخریب بخشی از بنای قدیمی از مواد منفجره استفاده کنند. در طول 4 سال بازسازی آرامگاه فردوسی حدود 250 کارگر مشغول به کار بودند و هزینه کلی بازسازی این بنا حدودا 7 میلیون تومان شد.

سنگ مزار و تصویر فروهر به کار رفته در این مقبره حدودا چهار تن وزن دارند. حتی گفته می شود که قاسم ارفع در طول این بازسازی یک بار استخوان های فردوسی را از خاک خارج کرده و پس از بازسازی سر جای خود قرار داده است. البته در این نبش قبر استخوان دو جمجمعه از مقبره خارج شد. بر همین اساس نیز برخی معتقدند که شخص دیگری نیز در کنار مقبره فردوسی به خاک سپرده شده است.

تمام مرمرهای به کار رفته در آرامگاه فردوسی متعلق به شرکت ایتالیایی کاجته است و توسط مهندس حسین جودت که نماینده این شرکت بود به ایران آورده شده است.

بخش های مختلف این مجموعه

مساحت کلی این مجموعه که علاوه بر آرامگاه فردوسی دارای یک موزه و یک کتابخانه نیز می باشد حدود 6 هکتار است. پس از ورود به این مکان استخری را رو به روی مقبره می بینید که با ابعاد 30 در 10 خود، تصویر آرامگاه را منعکس می کند.

معماری آرامگاه از نظر سبک چیزی شبیه به مقبره کوروش است و فضای داخلی آن نیز متاثر از معماری دوره اشکانیان می باشد. زیر بنای اصلی این آرامگاه حدود 950 متر می باشد و از دو بخش اصلی زیر تشکیل شده است:

سنگ قبری که با ارتفاع نیم متر و ابعاد 1 در 1.5 روی مزار نصب و بر روی آن علاوه بر نام، تاریخ تولد، تاریخ وفات و تاریخ ساخت آرامگاه فردوسی نیز درج شده است.

تالار اصلی این مقبره با سنگ مرمر و کاشی و کچ بری تزیین شده است و 4 ستون دارد. در ضلع جنوبی این تالار تصویر فروهر به چشم می خورد که شباهت آرامگاه فردوسی با تخت جمشید را تداعی می کند.

موزه

آثار سنگی و سفالی خارج شده از بقایای شهر توس که گاها متعلق به دروه پیش از اسلام بوده است، سکه های طلا و نقره کشف شده در حفاری های شهر توس، وسایل سوارکاری مانند سپر، گرز و تیر و کمان، انواع شاهنامه همچون کپی شاهنامه معروف به شاهنامه فلورانس و کپی شاهنامه بایسنقری، شاهنامه ۷۳ کیلوگرمی اهدا شده از آقای عبدالرحیم جعفری موسس و مالک انتشارات امیر کبیر، ظروف سفالی لعاب دار و غیر لعابی متعلق به قرن 4 و 5 هجری قمری، اشیای اهدایی به موزه و… از جمله آثاری هستند که در مورزه تاسیس شده در سال 1384 توسط دکتر احمدی در این مجموعه وجود دارد.

کتابخانه

کتابخانه این مجموعه که در ضلع شرقی آرامگاه وجود دارد بیشتر تشریفاتی است و حدود 9000 جلد کتاب را در خود جای داده است. این بخش در بازسازی انجام شده در سال 1347 در دو طبقه ساخته شد. طبقه دوم این بنا مخصوص سالن مطالعه و طبقه پایین مخزن کتاب است.

شرایط این بخش از آرامگاه فردوسی در سال ۱۳۹۲ با اهدای ۲۴۰۰ جلد کتاب توسط دکتر اسلامی ندوشن و خانم شیرین بیانی و ۳۷۵۱ جلد کتاب توسط آقای نور نعمت الهی بدتر شد و به همین دلیل نیز نیاز به تاسیس کتابخانه ای با محوریت شخصیت حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه و منطقه تاریخی طوس احساس شد. برای تاسیس این کتابخانه تمام اشیاء تاریخی و اهدایی آرامگاه به مدت یک ماه به موزه خراسان منتقل شد و در سال 1393 با تاسیس کتابخانه حکیم طوس به این محل بازگردانده شد.

مزار مهدی اخوان ثالث

یکی دیگر از شاعران بزرگ ایرانی که در محوطه این آرامگاه دفن شده است، مهدی اخوان ثالث می باشد. وی در اسفند ماه سال 1307 در مشهد متولد و در سال 1369 در تهران دیده از جهان فرو بست.

مزار این شاعر و موسیقی پژوه ایرانی در بخش غربی آرامگاه فردوسی و درست در ضلع جنوبی موزه قرار دارد و تندیسی از او نیز در کنار مزارش نصب شده است. هر ساله گردشگران و علاقمندان زیادی در چهارم شهریور ماه و همزمان با سالگرد وفات این شاعر بزرگ به این مجموعه آرامگاهی مراجعه می کنند.

اگر قصد سفر به مشهد را دارید، حتما توصیه می کنیم که در کنار بازدید از روستای پاژه و بقایای شهر توس، حتما از این مجموعه نیز بازدید کنید.