توس یکی از شهرهای تاریخی و قدیمی مشهد است که در 25 کیلومتری مرکز استان قرار دارد. این شهر زمانی پایتخت ایالت پارت در شمال شرقی ایران بود. شاید به دلیل همین قدمت است که گنجینه ای از مکان های تاریخی در دل این شهر نهفته است. در گذشته شهر توس به دلیل موقعیت جغرافیایی و طبیعی خود، یکی از شهرهای مهم شرق ایران به حساب می آمد. توس در مسیر رودخانه کشف رود واقع شده بود و به همین دلیل از نظر شرایط طبیعی موقعیت ویژه ای داشت. شاید به نظر بسیاری از گردشگران، مهمترین جاذبه این شهر آرامگاه حکیم الوالقاسم فردوسی باشد. اما در حقیقت به غیر از این آرامگاه، مکان های تاریخی و جذاب دیگری نیز در توس وجود دارد. مثلا روستاهای اسلامیه و توس، بقایای مسجد جامع تابران، کهن دژ این شهر، بقایای حصار و باروی شهر تابران و بنای هارونیه از جمله جاذبه های گردشگری توس می باشند.
اگر می خواهید به این استان سفر کنید و از توس نیز بازدید نمایید، پیشنهاد می کنیم که سری هم به مسجد، کهن دژ و باروی شهر تابران بزنید. قبل از آن نیز برای آشنایی بیشتر با این بنای تاریخی، ادامه این مطلب مجله مشهد رو را مطالعه کنید.
شهر تابران (توس)
محدوده ای که در گذشته به شهر توس معروف بود مابین دو رشته كوه بينالود در جنوب و هزار مسجد در شمال قرار داشت. چهار شهر اصلی این بخش عبارت بودند از:
- تابران
- نوغان
- رادكان
- تروغبذ
تابران كه اكنون به نام توس آن را می شناسند، در قرن چهارم تا ششم هجری قمری، شهر مهمی در این منطقه به شمار می آمد. اما متاسفانه با حمله مغولان به ایران در اواسط قرن هفتم، به ویرانه ای تبدیل شد. البته بعد از آن نیز مورد مرمت قرار گرفته و به رونق قبل بازگشت. اما امروزه از این شهر تنها بخش های زیر باقی مانده است:
- باروي شهر
- کهن دژ و ارگ توس
- گنبد هارونيه
- بقاياي مسجد جامع تابران
- باغ و آرامگاه فردوسي
باروی شهر تابران
حصار و كه ندژ تابران توس ديوار خشت و گلی بزرگی است كه در 24 كيلومتري شمال شهر مشهد واقع شده است. این حصار در دوره ای که شهر هنوز رونق داشت، حدودا یک فرسخ طول داشته و دارای 9 دروزاه و 106 برج بود. اما از این 9 دروازه امروزه تنها 4 دروزاه زیر به جای مانده است:
- رودبار
- مرو
- رزان
- نیشابور
باستان شناسان در کاوش های خود به این نتیجه رسیده اند که كه ندژ تابران در گذشته دارای ابنيه حكومتي، عمارت شاهي، مسجد و حمام بوده است. این که ندژ در فاصله 600 متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار دارد و در واقع مقبره ای است که در قرن هشتم هجری بر روی بنای به جا مانده از شهر تابران ساخته شده است. در کنار این بنا سنگ یادبود امام محمد غزالی قرار دارد. غزالی از عرفای قرن پنجم و ششم هجری می باشد.
کهن دژ این شهر مجموعه ای از بناهای مسکونی بوده که حاکمان و امرای شهر از آن به عنوان منزل استفاده می کردند. فاصله کهن دژ با باروی شهر تابران حدودا 250 متر است. جالب است بدانید که دور تا دور این بنا، برای جلوگیری از ورود دشمنان به آن، خندقی به طول 1050 متر و پهنای 15 متر کشیده شده بود. این کهن دژ که شامل برج و بارو، خندق و استحکامات دفاعی است نشان دهنده معماری دوره سامانیان تا صفویه می باشد. بر اساس کاوش های باستان شناسی در محدوده این دژ آثار ارزشمندی مانند بنای مدور آجری، مسجد و حمام نیز کشف شده است.
بقاياي مسجد تابران توس
در کاوش های اخیر باستان شناسان، در 150 متری جنوب غربی هارونیه، یکی از قدیمی ترین مساجد استان خراسان کشف شد. بقایای کشف شده نشان می دهد که این مسجد حدودا 94 متر طول و 25 متر عرض داشته است. سبک معماری این مسجد نیز خراسانی است. باستان شناسان قدمت این مسجد را مربوط به قرن پنجم هجری قمری می دانند. جالب است بدانید که از بخشی از این بنا که در ضلع جنوب شرقی آن واقع شده، در دوران ایلخانی به عنوان مدرسه استفاده می شد. اما امروزه از اين مكان به عنوان سايت موزه باستان شناسي استفاده می شود.
متاسفانه بسیاری از باستان شناسان معتقدند که به دلیل نبود امکانات کافی برای محافظت از این بنای تاریخی، بهتر است سایر بخش های شهر از دل خاک بیرون آورده نشود.