بنای هارونیه مشهد یکی از بناهای به جا مانده از شهر باستانی توس است که در 25 کیلومتری شما غربی شهر مشهد واقع شده است. شما می توانید از این مکان تاریخی در حاشیه جاده مشهد به توس دیدن نمایید. اگر علاقمند به کسب اطلاعات بیشتر در مورد این بنای تاریخی هستید ما را تا انتهای این مطلب مجله مشهد رو همراهی کنید.
تاریخچه بنای هارونیه
همان طور که گفتیم بنای هارونیه تقریبا تنها بنای به جا مانده از شهر تاریخی توس است. تا حدود 100 سال پیش که آرامگاه فردوسی در این شهر بازسازی شد، این بنا مخروبه ای بیش نبود. اما پس از مرمت آرامگاه فردوسی بین سال های 1308 تا 1311، محلی ها نام هایی مانند زندان هارون یا بقعه هارونی را برای این بنا برگزیدند. این در حالی است که بنای هارونیه از نظر ظاهری هیچ شباهتی با زندان ندارد.
از طرفی از لحاظ تاریخی نیز نمی توان ارتباطی بین بنای هارونیه با هارون الرشید، خلیفه عباسی پیدا کرد. هارون در سال 193 هجری قمری چشم از جهان فرو بست در حالی که شکل و سبک معماری این بنا نشان می دهد که زمان ساخت آن به دوره ایلخانی یعنی قرن هشتم هجری باز می گردد. البته بخش هایی از آن نیز در دوره تیموری ساخته شده است.
سال 1354 هجری شمسی حفاری های باستان شناسی انجام شده در این بنا توانست سفال های متعلق به دوره سلجوقی، تیموری و صفوی را از دل خاک بیرون بیاورد. البته جرم جمع شده دور این ظروف و ملات ساروج به کار رفته در ساخت آن ها نشان می دهد که آثار به دست آمده معتلق به قبل از قرن ششم می باشد.
مستندات به جا مانده از گردشگران خارجی و داخلی متعلق به صد سال پیش نشان می دهد که عوام ابتدا این بنا را نقاره خانه و سپس گنبد هارون و هارونیه نام نهاده اند.
كاربرى بنای هارونیه
علاوه بر سال ساخت، نوع کاربردی بنا نیز موضوعی است که بسیاری از باستان شناسان در مورد آن اتفاق نظر ندارند. برخی معتقدند که این بنا خانقاه بوده و محل دفن اما محمد غزالی است. اما برخی می گویند که این بنا مسجدی بوده که پس از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانیان ساخته شده است. البته وجود اتاق هایی در ضلع شمالی این بنا فرضیه اول را قوت می دهد. زیرا همان طور که می دانید محمد غزالی پس از نپذیرفت تدریس در نظامیه بغداد در شهر توس ماند و به تدریس پرداخت. باستان شناسان معتقدند که بنای هارونیه همان مدرسه ای بود که محمد غزالی برای تدریس از آن استفاده می کرد.
طبق همین نظریه سازمان میراث فرهنگی پس از پایان مرمت بنا، سنگ یادبودی را برای امام محمد غزالی در این مکان نصب کرد. اما برخی این نظریه را رد کرده و معتقدند که بسیاری از مورخان و گردشگرانی که بعد از قرن ششم هجری قمری از شهر توس بازدید کرده اند در مستندات خود محل دفن امام محمد غزالی را قبرستانی واقع شده در خارج از شهر اعلام کرده اند.
از طرفی با تکیه بر یافته های تاریخی و خصوصیات معماری بنای هارونیه که بسیار شبیه به بناهایی مانند آرامگاه علاء الدوله در سمنان، مقبره سلطان سنجر در مرو و قبر بابا لقمان در سرخس است، فرضیه مقبره بودن این بنا بسیار منطقی تر به نظر می رسد. غير از خصوصيات معمارى، طاق كوچكى كه در ضلع شمالى بنای هارونیه وجود دارد و وجود جمله «الدنيا ساعه» بر روى گچبرى آن، نشان می دهد که این بنا مقبره است. زیرا این اصطلاح در گذشته فقط برای مقبره ها استفاده می شد. البته طی حفاری های انجام شده در اطراف بنای هارونیه، این نظریه بیان شد که این بنا ممکن است بخشی از یک مجموعه گسترده تر باشد.
بررسی سبک معمارى بنای هارونیه
فضاهای داخلی این بنا شامل ورودی ایوان، چهار شاه نشین، گنبد خانه و سه اتاق فرعی است. در بخش بیرونی بنا نیز سنگ یادبود امام محمد غزالی همراه با باغچه ای مستطیل شکل وجود دارد. این باغچه درست رو به روی ایوان هارونیه طراحی و ساخته شده است.
بدنه اصلی بنا از آجر ساخته شده و تزئینات کاشی کاری خاصی ندارد. فرم اصلی این بنا به شکل چهار ضلعی است اما وجود قناسی در آن باعث شده اضلاع این شکل با هم برابر نباشند. مثلا ضلع شمالی این بنا 5.19 متر عرض دارد اما ضلع جنوبی اش تقریبا 20 متر است. ضلع غربی و شرقی بنا نیز تقریبا 1 متر با هم اختلاف دارند.
ارتفاع گنبد از كف بنا 26 متر، ارتفاع ايوان 21 متر، ارتفاع گنبد كوچك ضلع شمالى 11 متر، طول و عرض گنبد خانه 12 متر و ارتفاع كمرپوش بنا از كف حدودا 9 متر است. این بنا یک ورودی با سردر بسیار بلند در ضلع شمالی دارد که تنها مصالح به کار رفته در آن آجر است.
چهار پله مارپيچ در گوشه ها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى بنای هارونیه وجود دارد. معمار بنای هارونیه سعی کرده است تا جای ممکن گنبد را ساده طراحی کند. البته مقرنس کاری های روی آن که در رواق وسطی پشت ضلع شمالی گنبد خانه وجود دارد مربوط به دوران تیموری است.
بازدید از این بنای زیبا را به کسانی که قصد سفر به مشهد و توس کرده اند، توصیه می کنیم.