سد فریمان یکی از سدهای قدیمی ایران است که در روستای تقی آباد استان خراسان رضوی واقع شده و نزدیک به 1000 سال قدمت دارد. سد تاریخی فریمان بر روی رودخانه ای با همین نام که در یازده کیلومتری شهر فریمان و هفتاد کیلومتری جنوب شرقی شهر مشهد جریان دارد، ساخته شده است. هنوز به طور دقیق تاریخ ساخت این بنا مشخص نشده اما بسیاری معتقدند که قدمت این سد به دوره ایلخانی یا تیموری باز می گردد. این سد یک بار در دوره قاجار مرمت و در اسفند ماه سال 1379 نیز جزء آثار ملی ثبت شده است.
تاریخچه سد تاریخی فریمان
معماری و سبک ساخت این بنا به گونه ای است که علاوه بر این که جذابیت های بصری ایجاد کرده باعث ماندگاری حدودا 1000 ساله آن نیز شده است. بسیاری قدمت ساخت این بنا را به دوره ایلخانی نسبت می دهند اما مستندات نشان می دهد که این سد هزاران سال قبل از دوره ایلخانی ساخته شده بود و در این دوره فقط ارتفاعش زیاد شده است. طبق این شواهد ارتفاع سد تاریخی فریمان ابتدا 4 متر بوده و در دوره ایلخانی به 20 متر رسیده است. یک بار نیز ارتفاع سد با بازسازی که در دهه 70 هجری شمسی انجام شد افزایش یافت.
همان طور که گفتیم این سد یک بار در دوره قاجار مرمت شده است. در این دوران، عین الدوله پس از عزل، چند ماهی را در شهر فریمان ساکن بود. او برای افزایش استحکام بنای سد، به مجد السلطان دستور داد تا در جلو دیوار سد پایه هرمی شکل بسیار قوی بسازد تا آب سد مهار شود. اما مستندات نشان می دهد که سد تاریخی فریمان در دوره های تاریخی مختلف مانند دوره صفویه نیز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
معماری سد تاریخی فریمان
این سد از جمله سدهای پایه ای و پشت بند دار می باشد. آبگیری از این سد به کمک دو برج آبگیر که به صورت مجزا کار می کنند انجام می شود. به این ترتیب آب از طریق دریچه هایی که در عمق های مختلف زیر سد ساخته شده است به داخل چاه رفته و از طرف دیگر سد خارج می شود. برای باز کردن این دریچه ها نیز از الوارهایی که در ارتفاع مساوی نصب شده اند استفاده می شود. این الوارها برای باز و بسته کردن دریچه ها، کاهش انرژی سقوط آب و جلوگیری از تخریب بدنه چاه تعبیه شده اند.
طول تاج سد حدود ۱۰۰ متر و ارتفاع دیواره آن ۲۰ متر است ظرفیت مخزن سد به طور تقریبی حدود یک میلیون متر مکعب است. طول دریاچه پشت سد نیز حدود 2 کیلومتر و عرض آن 500 متر می باشد. مصالح مورد استفاده برای ساخت سد تاریخی فریمان سنگ و ملات ساروج است. البته بخشی از حجم سد با گل و لای پر شده است.
علاوه بر سد، در ضلع شمال شرقی این بنا، برجی مانند فانوس دریایی وجود دارد که قدمت آن به دوره پهلوی اول می رسد. بالای این برج 4 پنجره در 4 جهت اصلی تعبیه شده است. در گذشته برای کنترل و اندازه گیری مقدار آب موجود در سد از این برج استفاده می شد.
آب جمع شده پشت سد فریمان به طرق مختلفی استفاده می شود. به عنوان مثال کشاورزان برای آبیاری زمین های زیر کشت چغندر قند از این آب استفاده می کنند. از آب این سد روستاییان روستای تقی آباد، لوشاب و قلعه نو نیز استفاده می کنند. لازم به ذکر است که آب مورد نیاز کارخانه قند فریمان و شهر فریمان نیز از همین سد تامین می شود.
امکانات گردشگری سد تاریخی فریمان
حتما پیشنهاد می کنیم که در سفر به مشهد از این سد بازدید کنید. زیرا علاوه بر این که می توانید یک سازه قدیمی با سنی بیش از 1000 سال را ببینید، می توانید از فضای سر سبز و امکاناتی که در این محل وجود دارد نیز استفاده کنید. استراحتگاه، رستوران سنتی، سرویس بهداشتی و وسایل بازی مخصوص کودکان از جمله امکانات تعبیه شده در این محل می باشند.