یکی از مدرسه های بسیار قدیمی و تاریخی شهر مشهد، مدرسه بالاسر می باشد. این مدرسه از نظر موقعیت جغرافیایی در بالای حرم مطهر امام رضا (ع) واقع شده است. این مدرسه از شمال توسط صحن انقلاب، از جنوب توسط مدرسه پریزاد، از شرق توسط بیوتات متبرکه رضوی و از غرب توسط بازار رنجیر محصور شده است. بازار زنجبیر یکی از بازهای اصلی و قدیمی مشهد است که به موازات مدرسه دودر، بالاسر، پریزاد و مسجد گوهرشاد می باشد.
این مدرسه به دلیل این که در ناحیه بالای سر محل دفن امام رضا (ع) احداث شده به مدرسه بالاسر شهرت یافته است. مدرسه بالا سر یکی از قدیمی ترین مدارس علمیه شهر مشهد می باشد.
تاریخچه احداث و بازسازی مدرسه بالاسر
تاریخ ساخت و بانی احداث این مدرسه مشخص نیست اما برخی از مورخان مانند عبدالمجید مولوی، فریزر و ابن بطوطه معتقدند که بانی ساخت این بنا شاهرخ، فرزند امیر تیمور است. البته برخی معتقدند که مدرسه ای که ابن بطوطه از آن یاد می کند همان مدرسه شاهرخی است.
این بنا پس از چندین بار مرمت و تعمیر، پس از مدتی به علت فرسودگی تخریب شد. اما در سال ۱۲۵۳ هجری قمری، به همت حاج میراز عبدالجواد که از فقه های حوزه علمیه مشهد بودند، در دو طبقه نوسازی شد و نامش تغییری پیدا نکرد. اسناد و کتیبه هایی که در این بنا وجود دارد نشان دهنده این موضوع است که این بنا چندین بار مرمت شده است. به عنوان مثال کتبه ای در ایوان جنوبی مدرسه وجود دارد که نشان می دهد این بنا یک بار در سال 1091 هجری قمری و در دوران شاه سلیمان صفوی، پس از زلزله ای که در سال 1084 هجری قمری حادث شد، به همت میرزا محمد ملقب به سعدالدین، وزیر خراسان و هرات و بانی مدرسه پایین پا بازسازی شده است.
حدیثی نیز درست در قسمت پیشانی ایوان جنوبی مدرسه از امام صادق (ع) درج شده است که نشان می دهد این بنا یک بار دیگر در سال 1271 هجری قمری مرمت شده است. اما آخرین باری که این مدرسه بازسازی شد به سال 1356 هجری قمری باز می گردد.
معماری و ویژگی های مدرسه بالاسر
با توجه به سبک معماری بازار زنجیر و از آنجا که مدرسه بالاسر بسیار نزدیک به این بازار است می توان گفت که این مدرسه نسبت به سایر مدرسه هایی که در دوره تیموری ساخته شده است قدمت بیشتری دارد. به همین دلیل بسیاری معتقدند که مدرسه بالاسر قدیمی ترین مدرسه ساخته شده در عهد تیموری در مشهد است.
این مدرسه در زمینی به مساحت 250 متر ساخته شده و طبق مستندات، در ابتدا دارای 4 ایوان و 26 حجره بوده است. حیاط در وسط بنا و این حجره ها در 4 ضلع اطراف آن واقع شده بودند. ایوان جنوبی این مدرسه هم به عنوان مسجد و هم به عنوان مدرسه استفاده می شد.
ایوان مجللی که در قسمت غرب مسجد واقع شده است و به بازار منتهی می شود، دارای کتیبه هایی است که بر روی آن ها اشعار مربوط به ترمیم مدرسه در زمان صفویان درج شده است. این اشعار با خط زیبای نستعلیق نوشته شده است. یک کتیبه دیگر نیز در سر در این مدرسه قرار دارد که شرایط سکونت در مدرسه بر روی آن نوشته شده است. شرط سکونت طلاب که بر روی این کتیبه درج شده است عبارت است از:
“و شرط فی ضمن الوقف آن که طلاّب محصل که در معبد شریف سکونت نمایند قندهاری و قوچانی و نیشابوری و تبریزی و شاسمند و قفقازی و بغدادی و هندی و بحرینی نباشند.”
در قسمت شمال شرقی این بنا، گنبدی وجود دارد که آرامگاه میرزا ابوالقاسم بابر بن بایسنقر بن شاهرخ می باشد. حجره های مدرسه، ایوان هایی با سقف های مقرنس و کاشی کاری معرق دارند. ایوان های اصلی این مدرسه محل بحث و مطالعه طلاب در فصل تابستان بودند.
موقوفات مدرسه بالاسر
البته هنوز از موقوفات این مدرسه در دوران تیموری و صفویان اطلاعی در دسترس نیست. اما طبق وقف نامه مدرسه که مربوط به بازسازی آن در سال 1203 هجری قمری است، موقوفات آن به شرح زیر می باشد:
- سه باب مغازه متصل به مدرسه همراه با دو انبار
- یک باب مغازه در خیابان سفلی متصل به کوچه شور
- دو باب منزل مسکونی در کوچه حوض چهل پایه
طبق اطلاعاتی که در وقف نامه درج شده است، عواید حاصل از موقوفات مدرسه باید صرف حق التولیه طلاب و تعمیر مدرسه شود. همان طور که گفتیم، بانی ساخت این مدرسه مشخص نیست. اما از آن جا که زلزله سال 1084 هجری قمری این بنا را کاملا تخریب و میرزا محمد ملقب به سعدالدین در سال ۱۰۹۱ قمری آن را ترمیم کرد، احتمالاً او و فرزندانش، تولیت مدرسه بالاسر را بر عهده داشته اند.
البته در سال ۱۲۰۳ هجری قمری، یک بار دیگر میرزا عبدالجواد، فرزند میرزا مهدی شهید، مدرسه را مجدداً نوسازی و تولیت آن را برعهده گرفت. حتی پس از درگذشت او، تولیت مدرسه در این خاندان باقی ماند.
در ابتدا، فرزند میرزا عبدالجواد یعنی حاج میرزا عبدالکریم و سپس فرزند او حاج میرزا عبدالجواد تولیت مدرسه را برعهده گرفتند. همچنین آقا نجفی، سید محمد حسین و فرزند وی حاج سید علی علم الهدی از جمله متولیان این مدرسه بوده‌اند. حاج سید علی علم الهدی تا هنگام تخریب مدرسه تولیت آن را بر عهده داشت.
با توجه به اهمیت این مدرسه، جلسات علمی و دروس حوزوی در سطوح مختلف در این مدرسه برگزار می شده و طلاب از محضر استادان و عالمان بزرگ و برجسته ای چون میرزا عبدالجواد، حاج میرزا عبدالکریم، حاج سید علی علم الهدی بهره می بردند.
احداث رواق دارالولایه در زمین مدرسه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آیت الله واعظ طبسی که تولیت آستان قدس رضوی را به عهده داشت، پس از مطالعه دقیق وقف نامه و مشورت با علمای بزرگ به این نتیجه رسید که زمین این مدرسه در ابتدا متعلق به آستان قدس بوده و سپس در آن مدرسه ساخته شده است. به همین دلیل پس از تخریب مدرسه، دستور ساخت رواق با شکوه و وسیعی را در همان مکان صادر کردند. این رواق 3 طبقه حدودا 9700 متر مربع وسعت دارد و هم اکنون بزرگ ترین رواق حرم مطهر رضوی بوده و موسوم به دارالولایه می باشد.