بازدیدی از مسجد گوهرشاد و بخش های مختلف این بنای تاریخی و کهن

در ضلع جنوبی حرم امام رضا (ع) در شهر مقدس مشهد، مسجدی تاریخی و اصیل به نام مسجد گوهرشاد وجود دارد که در سال 794 هجری شمسی به دستور گوهرشاد، دختر امیر غیاث الدین و همسر شاهرخ تیموری، در دوران استانداری پسرش بایسنقرمیرزا بنا شده است.

ما قصد داریم تا در ادامه این مطلب مجله مشهد رو بیشتر در مورد این بنای تاریخی و زیبا با شما صحبت کنیم. با ما همراه شوید.

مسجد گوهرشاد

همان طور که گفتیم این بنا در سال 794 هجری شمسی در ضلع جنوی حرم مطهر امام رضا (ع) ساخته شده است. این بنا از سمت شمال به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از سمت جنوب به صحن قدس، از سمت شرق به رواق امام خمینی و از سمت غرب به بست شیخ بهایی راه دارد.

این مسجد که از مساجد 4 ایوانی است، بزرگترین مسجد آستان قدس رضوی است و مساحت صحن آن به 2850 متر مربع می رسد. صحن مسجد گوهرشاد قدیمی ترین صحن بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) نیز محسوب می شود.

معماری مسجد

این مسجد قدیمی در دره تیموری و به دست معمار معروفی به نام قوام‌ الدین بن زین‌ الدین شیرازی ساخته شده است. سبک معماری این بنا را می توان به سبک معماری برگرفته از شیوه اسلامی-ایرانی نسبت داد. بیشتر مصالح به کار رفته در بنا آجر و گچ است. این مسجد دارای یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه ای، دو گلدسته و ۷ شبستان می باشد و از نظر سبک معماری و قدمت، یکی از مهمترین آثار تاریخی این شهر محسوب می شود.

درست است که نزدیک به 600 سال از عمر این مسجد می گذرد اما استحکام و ماندگاری آن نشانه ای از عظمت این بنا است. این بنا بارها در طول تاریخ مورد هجوم قرار گرفته است. اما هر بار به دستور حاکم وقت مرمت و بازسازی شده است. از حمله ازبک ها گرفته تا واقعه زلزله مسجد همگی از وقایعی هستند که این بنا در طول تاریخ آن ها را تجربه کرده است.

دیوارهای مسجد گوهرشاد با هنر کاشی کاری تزیین شده است. اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث، اشعار و مدح ائمه اطهار که با خط ثلث، نستعلیق و کوفی و به دست خطاطان بزرگی مثل بایسنقر و امامی اصفهانی نوشته شده اند، دیواره های این بنا را مزیین کرده اند.

بخش های مختلف مسجد گوهرشاد

ایوان ها

همان طور که گفتیم این مسجد از مساجد 4 ایوانی محسوب می شود که در ادامه به تشریح هر کدام خواهیم پرداخت.

ایوان مقصوره

مسجد گوهرشاد سردرهای بلندی دارد که به صورت قرینه در وسط چهار ضلعی بنا قرار گرفته اند. بزرگترین سردر مسجد، که درست در ضلع جنوبی صحن واقع شده است، ایوان مقصوره نام دارد. طول این ایوان نزدیک به 35 متر می باشد و در انتهای آن شاهد محراب بسیار زیبایی خواهید بود که با کاشی های مزیین شده به آیت الکرسی تزیین شده است. پایه های داخلی ایوان نیز از سنگ مرمر ساخته شده اند. سمت راست محراب منبری معروف به منبر امام زمان واقع شده است که قدمت آن به سال 1243 هجری قمری می رسد. این منبر از جنس چوب درخت گلابی و گردو است. جالب است بدانید که برای ساخت آن از میخ فلزی استفاده نشده است. این منبر یک بار در سال 1320 هجری شمسی مرمت شده است.

ایوان ساده

ایوان شمالی که با ایوان مقصوره قرینه است و رو به قبله می باشد، ایوان ساده نام دارد. این ایوان به رواق دارالسیاده وصل شده است. در سردر این ایوان کتیبه ای وجود دارد که در آن، به مرمت انجام شده در زمان شاه عباس صفوی اشاره شده است. در پیشانی کفشداری ۱۱ و ۱۲ و پیشانی ایوان نیز کتبه هایی وجود دارد که بر روی آن ها، به خط محمد رضا امامی اصفهانی، سوره‌های قرآنی نوشته شده است.

ایوان شرقی

ایوان شرقی مسجد که در گذشته به ایوان حاج حسن مشهور بوده است، سومین ایوان این بنا می باشد. این ایوان به رواق امام خمینی متصل است. ۳ طاق در قسمت فوقانی و یک کتیبه در پیشانی این ایوان وجود دارد.

ایوان غربی

ایوان غربی در گذشته به بازار منتهی می شد. اما اکنون با دری بزرگ که به آن درب سنگی گفته می شود به بست شیخ بهاالدین عاملی راه دارد. در گذشته کانالی از این ایوان عبور می کرد که آب از طریق آن وارد مسجد می شد. به همین دلیل به ایوان آب نیز شهره بود. در داخل این ایوان نیز مانند ایوان شرقی ۳ طاق بنا شده و در پیشانی ایوان سوره‌هایی از قرآن کریم درج شده است.

شبستان ها

همه شبستان های مسجد گوهر شاد، به‌صورت قرینه در اطراف ایوان‌ها ساخته شده اند. این شبستان ها دارای پایه های قطور و سقف های ضربی هستند که به سبک معماری سنتی مساجد ایران به هم کلاف شده اند. همان طور که گفتیم مسجد گوهرشاد 7 شبستان دارد که در دوره های مختلف تاریخی، به نام های مختلفی شناخته می شدند. اما اکنون این 7 شبستان به شرح زیر می باشند:

شبستان گرم

شبستان گرم درست در ضلع شرقی مسجد، یعنی بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد واقع شده است. حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت مردان است.

شبستان تبریزی

بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی، یعنی در ضلع جنوبی صحن، شبستان تبریزی واقع شده است. این شبستان وسیع است و به همین دلیل هم در گذشته به نام شبستان بزرگ شناخته می شد.

شبستان نهاوندی

یکی از شبستان های بزرگ مسجد گوهرشاد مشهد که بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس واقع شده، شبستان نهاوندی است. اقامه نماز جماعت توسط شیخ علی اکبر نهاوندی، علت نامگذاری این شبستان بوده است.

شبستان سبزواری

شبستان سبزواری، شبستان کوچکی است که در قسمت جنوبی ایوان شرقی واقع شده است. این شبستان از شرق به رواق امام خمینی و از شمال به وسیله یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد منتهی می شود.

شبستان میلانی

در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین، محل احداث شبستان میلانی است.

شبستان نجف آبادی

شبستان نجف آبادی که در گذشته به شبستان امام جمعه معروف بود، در ضلع غربی مسجد، یعنی بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ واقع شده است.

شبستان علوی یا آفتاب

در ضلع شمالی مسجد گوهرشاد، بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد، شبستانی به نام علوی یا آفتاب واقع شده است.

به جز شبستان گرم که محلی مخصوص برای عبادت مردان است، دیگر شبستان‌ های موجود در این مسجد، محل برگزاری جلسات قرآن، مراسمات عزاداری، جشن ها و… می باشند. ایوان مقصوره، ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم و شبانه روزی، محل برگزاری نماز جماعت، سخنرانی ها و مراسمات مختلف می باشند.

در حال حاضر مجموعه مسجد گوهرشاد هشت ورودی کوچک و بزرگ دارد که این بنا را به بخش های مختلف حرم رضوی متصل می کنند. سه در ورودی در ضلع غربی مسجد، این بنا را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی، آن را به حرم و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس وصل می کنند.

نزدیکی مسجد گوهرشاد به حرم امام رضا (ع) یکی از مهمترین ویژگی های این بنای تاریخی و مذهبی است. زیرا گردشگران و زائران، برای بازدید از این بنا نیازی به خارج شدن از شهر ندارند و با چند قدم پیاده روی، بعد از زیارت بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) می توانند از این بنا نیز دیدن کنند.